Blog #1 • Verduurzamen door vakmanschap: iepen wateren

Mathijs van Kouwen • Juni 2024

Tussen Leiden en Zoetermeer bevinden zich vele rijen weilanden. Te midden van deze groene lappendeken ligt de houtzagerij Boom en Staal, waar Herman Vermeij dagelijks door ziekte, herinrichting of storm gevelde bomen verwerkt tot bouwmaterialen zodat de gevangen koolstofdioxide aan de aarde gebonden blijft. Deze vakbekwame visionair vertelt ons over het belang van lokaal hout en hoe hij eeuwenoude technieken gebruikt om Nederlandse hout te verduurzamen. 

Bomen verwerken voor een beter klimaat

Duidelijk aangedaan vertelt Herman: “We hebben de afgelopen honderd jaar enorme hoeveelheden kooldioxide uitgestoten met de verbranding van steenkool en aardolie. Dat is zo uit de hand gelopen dat de oceanen erdoor verzuren en de ijskappen smelten.” Bomen groeien met dezelfde kooldioxide (CO2) uit de lucht, vertelt hij. Daarom is de visie van Herman “zoveel mogelijk hout uit de omgeving aan de aarde gebonden houden in de vorm van bouwmaterialen en meubels.” 

Het lijkt tegenstrijdig om bomen te zagen voor het verbeteren van het klimaat. Maar zoals je in het onderstaand schema ziet, kan je de CO2 ook vereeuwigen in bijvoorbeeld meubels en gebouwen. Vereeuwigen is het gebonden houden van de koolstof aan de aarde. Dit is veel beter voor het milieu dan de gevelde of gevallen stammen versnipperen en verbranden waarbij de kooldioxide weer vrijkomt.

De levensloop van een boomzaadje tot eindproduct, waarbij vier stappen worden onderscheiden: vangen, vellen/vallen, verwerken en vereeuwigen.

Alleen lokale en eerlijke bomen zagen

Herman en andere lokale zagerijen dragen bij aan het milieu door alleen bomen te verwerken die gevallen zijn, of eerlijk geveld zijn. Zodat zoveel mogelijk bomen kooldioxide kunnen blijven vangen. “Ik wil niet dat er een boom ergens gekapt wordt omdat iemand hem zat was of dat hij illegaal is gekapt.” Een boom is dus eerlijk geveld als hij weggehaald is omdat “hij te groot is geworden of gevaarlijk was, bijvoorbeeld door rot van onderen.” 

Daarnaast verwerkt Boom en Staal alleen lokale bomen, “want op een gegeven moment heeft alles drie keer op een auto gelegen en dan is ook heel die kooldioxidewinst teniet gedaan.” Voor de Leidse Universiteit heeft Herman bijvoorbeeld 6500 meter aan balken gezaagd van Leidse populieren, waarmee hij meer dan twintig ton CO2 gaat vereeuwigen in een nieuw gebouw. Door het minimale transport is dit pure winst [1,2]. Herman: “dat is gewoon de top van wat ik wil doen met mijn bedrijf”. 

Verduurzamen door vakmanschap: iepen wateren

Om effectief te CO2 vereeuwigen in producten, is het van belang de levensduur van deze producten zo veel mogelijk te verlengen. Het hout moet dus technisch duurzaam zijn. Voor het verduurzamen gebruikt Herman traditionele methodes. In een zijarm van de Haarlemmertrekvaart nabij Leiden heeft Herman bijvoorbeeld een zogenaamd balkengat, waarin hij iepenstammen anderhalf jaar laat wateren (video). Maar deze eeuwenoude traditie leidt er juist toe dat hout langer meegaat en minder last heeft van zogeheten krimp en trek.

Door het team van Herman wordt het balkengat afgebakend om te voorkomen dat ze 'ontsnappen'.

Herman verklaart dat iepenstammen suikerachtige boomsappen bevatten en “met het wateren vervang je deze boomsappen inclusief suikers door water”, Hierdoor wordt de stam veel minder aantrekkelijk voor ongedierte zoals houtworm. Los van iepen werden eiken vroeger ook altijd jarenlang gewaterd: “één jaar per tien centimeter diameter”. Bij eiken werd dit gedaan omdat er naast suikers ook relatief veel tannine in het sap zat, wat sterk reageert met ijzer en tot zwarte ijzeroxide-vlekken leidt. Het wateren van eiken zorgt er dus ook voor dat je geen “handzaag afgebeeld ziet op het hout nadat het een nacht op het hout ligt”.

Een tweede reden dat wateren leidt tot beter hout, is dat “het hout rustiger wordt. Je hebt minder last van relatieve krimp,” aldus Herman. Bomen worden gezaagd wanneer ze vers geveld zijn en vervolgens gedroogd zodat het geschikt is om te verwerken tot meubels en bouwhout omdat het hout minder werkt: trekken en krimpen, wat tot kromtrekken en splijten kan leiden. De boomstammen laten wateren leidt dus tot meer rendement en de producten blijven langer goed.

Een grappige tegenstrijdigheid is dat het gewaterde hout sneller droogt. “Die suikers in de boomsappen houden water vast en als ze door het wateren weg zijn dan verdampt het water makkelijker uit die stam,” legt Herman uit. Maar het proces van net gevelde boom tot bouwmateriaal is langer als je het hout watert dan als je het direct zaagt en laat drogen. Toch is het wateren de moeite waard, want het resultaat is beter bestendigd tegen de tijd. Houtzagerijen als Boom en Staal houden deze functionele en traditionele ambacht in stand.

Herman vervoert op zijn terrein drie meter lange gestapelde kastanje schaaldelen.

Positieve impact van Boom en Staal

Eerlijke en lokale houtzagerijen hebben veel positieve impact op het milieu. Toen Herman tien jaar geleden begon met hout en staal bouwde hij zelf een lintzaag. “Het heeft een tijdje geduurd, maar op een gegeven moment draaide de zaag en uiteindelijk heb ik hem acht jaar gebruikt […]. Ik heb er ruim tweeduizend ton mee weg gezaagd.” Gedurende deze acht jaar heeft Herman omgerekend evenveel CO2 vastgelegd als 17 Nederlandse huishoudens in diezelfde tijd hebben uitgestoten [1-3].

Tijdens het gesprek met Herman kwam zijn vakmanschap en passie naar voren. Hermans projecten illustreren de realisatie van een duurzame economie. Zijn werk toont Hermans inzet voor lokaal gebruik van eerlijk gevelde bomen en daarmee voor een duurzamere wereld. Hij is een inspirerend voorbeeld van hoe traditionele ambachten kunnen bijdragen aan moderne milieudoelstellingen.

[1] Wanneer koolstof (C) bevattende producten verbrand worden, combineert de koolstof met zuurstof (O2) om koolstofdioxide (CO2) te vormen. De moleculaire massa van koolstof is ongeveer 12 g/mol en die van zuurstof is ongeveer 16 g/mol. Daarom is de moleculaire massa van CO2 (koolstofdioxide) 44 g/mol. De verhouding van de moleculaire massa van CO2 tot koolstof is 44/12, wat ongeveer 3,67 is. Dit betekent dat voor elke kilogram koolstof ongeveer 3,67 kilogram CO2 wordt geproduceerd. Een kilogram hout bevat ongeveer een halve kilogram C-atomen en leidt bij verbranding dus tot 1.84 kg CO2. Notie: dit is een zwaar versimpelde berekening van CO2-impact. 

[2] De balken die Herman voor Leiden Universiteit zaagde waren 62 bij 75 mm gemiddeld. 6500 meter hiervan staat gelijk aan 30 vierkante meter. Met een dichtheid van populieren rond de 400 kg/m^3 vertaalt dat zich in 12 ton hout, wat vertaalt naar rond de 22 ton CO2 vastgelegd in de materialen (zie [1]). Dit is ongeveer gelijk aan de jaarlijkse CO2 uitstoot gekoppeld aan een gemiddeld Nederlands huishouden, 19,5 ton (Millieucentraal, 2023). Notie: Deze uitspraken gaan puur over de koolstofcontent, niet over voorkomen uitstoot wanneer de boomstammen een andere bestemming krijgen.

[3] Herman gaf aan dat hij 70 massaprocent van binnengekomen stammen overhoudt in de vorm van bouwmaterialen. Tweeduizend ton vertaalt dan in 1400 ton hout, wat vertaalt in bijna 2600 ton CO2 vastgelegd in bouwmaterialen (zie [1]). Uitgaande van de 19.5 ton CO2 per huishouden uit 2023 (zie [2]), is dat gelijk aan de jaarlijkse uitstoot van 117 huishoudens, of de uitstoot van 17 huishoudens in die acht jaar tijd. Notie: Deze uitspraken gaan puur over de koolstofcontent, niet over voorkomen uitstoot wanneer de boomstammen een andere bestemming krijgen.

Dit artikel is deel van een serie waarin we inzicht geven in het volledige proces van boom tot eindproduct. Door middel van interviews met ervaren bosbeheerders, zagers en makers duiken we in de ambachtelijke technieken die van generatie op generatie worden doorgegeven en verdiepen we ons in het belang van verantwoord houtgebruik in een duurzame wereld. Hiermee hopen we de waarde van Nederlands hout als hoogwaardige grondstof en als integraal onderdeel van diverse producten te belichten.